De dood bespreken

De dood – gewoon bespreken

De dood en sterven bespreekbaar maken.

De laatste weken waren er verschillende berichten in de media die gaan over afscheid nemen en open met elkaar spreken over de dood en sterven.
Nu wordt er door de eeuwen heen anders tegen doodgaan aangekeken. Breekt er een nieuw tijdperk aan waarin het taboe over sterven langzaamaan wordt doorbroken en de dood tijdens leven bespreekbaar is?

Theater, boek en tentoonstelling

Als eerste hoorde ik in januari een interview op de radio met regisseur Eva Line de Boer over haar theatervoorstelling Rust zacht Billy. De voorstelling is een pleidooi voor een open relatie met de dood.
Afgelopen week sprak Barbara van Beukering over haar boek Je kunt het maar één keer doen. Een persoonlijke zoektocht naar sterven, het grootste taboe in ons leven. Ook haar pleidooi is om over de dood en het sterven te praten. Haar ervaring is namelijk dat dit nabestaanden helpt.
Daarna volgde een aankondiging van de tentoonstelling (Re)design death in het Cube design museum in Kerkrade. De expositie laat hedendaags design zien. Design rondom afscheid nemen, sterven, rouwen en herinneren. Het bespreekbaar maken van de dood kan veel verschil maken in het verminderen van angst voor de dood. Daarbij is het doel van de samenstellers om het sterven te accepteren als onderdeel van het leven.

Meeleven en eigen dood

Er is tweedeling te maken in praten over de dood: meeleven met nabestaanden na een vreselijke gebeurtenis en praten over je eigen dood.
Het leggen van bloemen op een plek van een ongeval of het meelopen in een stille tocht is dan een voorbeeld van meeleven. Dit is een weerslag van een sociale en maatschappelijke gebeurtenis. Naast steun aan de nabestaanden, kan dit ook gezien worden als kritiek op ontwikkelingen in de maatschappij. Hoe ga je bijvoorbeeld met elkaar om of is er iets mis met de infrastructuur (gevaarlijke wegsituaties).
Hierbij wordt je ook geconfronteerd met de eindigheid van het leven, maar praten over je eigen sterven is iets anders.

Kleine ondernemers hebben de eerste stap gezet  

Kleine ondernemers hebben sinds de jaren negentig de eerste stappen gezet om anders met afscheid nemen, om te gaan. Dat was de eerste jaren onwennig. Sommigen omarmden het persoonlijk afscheid nemen, anderen spraken er schande van. Dood was toentertijd toch nog steeds iets waar niet of nauwelijks over werd gesproken.
Toch was het een eerste aanzet om anders om te gaan met de dood. Vanuit de maatschappij kwamen er vragen naar een andere manier van afscheid nemen.

Nadenken over je eigen uitvaart en dit bespreken, is voor veel echter mensen nog een stap te ver. Maar het gebeurt wel steeds vaker.
Dat ik dit een goede ontwikkeling vind, zal geen verrassing zijn.
Een voorstelling, een boek of tentoonstelling zorgt er hopelijk voor dat anderen ook deze stap zetten.
En als u zover bent: kijk gerust verder op de site van Atente Uitvaartbegeleiding

Amsterdam, 28 februari 2020

Informatie op internet:

Theater voorstelling Rust zacht Billy
Interview Eva Line de Boer – Nooit meer slapen, 16 januari 2020
Site Eva Line de Boer

Boek Barbara van Beukering Je kunt het maar één keer doen. Een persoonlijke zoektocht naar sterven, het grootste taboe in ons leven.
Interview schrijfster – de Volkskrant, 21 februari 2020
Interview schrijfster – Het Parool, 25 februari 2020

Tentoonstelling (is geweest) – (Re)design dead, Cube design museum in Kerkrade
Trouw – artikel over de tentoonstelling – 26 februari 2020
Site museum in Kerkrade

Algemeen:
2001 – Historisch Nieuwsblad over historicus Philippe Ariès 
2010 – Rijksuniversiteit Groningen – Prof.dr. Mirjam de Baar: ‘De dood is steeds minder een taboe
2016 – Column Publiek sterven is eenvoudig, achterblijven is de kunst Jean-Pierre Geelen de Volkskrant – 1 juni 2016
2018 – Terugblik symposium uitvaart en muziek georganiseerd door de Funeraire Academie
Museum Tot Zover – digitaal lesmateriaal voor kinderen over doodgaan en rouwen

groene, milieuvriendelijke uitvaart

Duurzame uitvaart

Duurzame uitvaart – wat voor invloed heeft een uitvaart op het milieu?

Het klimaat en milieu zijn altijd al veel besproken onderwerpen in het nieuws, maar is de recente discussie over stikstof- en PFAS-gehalte ook belangrijk voor en in de uitvaart.
Wat voor invloed heeft een uitvaart op het milieu? Dat wordt al jaren onderzocht.
Vervuilende stoffen die in een lichaam aanwezig zijn, komen in de grond terecht bij begraven. Bij een crematie wordt CO2 uitgestoten en vervoer is het meest milieuvervuilende aspect van een uitvaart is.
Of stikstof en PFAS ook specifieke onderwerpen voor de uitvaartbranche zijn, daar kom ik niet achter.
In de meeste onderzoeken staat dat stikstofverbindingen niet zijn meegenomen omdat ze vaak van zeer lokale aard zijn. PFAS schijnt overal in de bodem te zitten, daar kunnen we dan als burger niets aan doen, maar het kan ook in kleding zitten. Daar kunnen we dan wel weer iets aan doen.

Filters en elektrische ovens van crematoria en hybride of elektrische rouwauto’s

Er zijn veel aspecten van een uitvaart die juist in de afgelopen jaren zijn veranderd.
Crematoria zijn sinds 2012 verplicht om milieufilters te installeren. Vooral de uitstoot van kwik in de lucht is daardoor vrijwel nihil. Van CO2 -uitstoot is bij de meeste crematoria nog wel sprake, bij crematoria met een elektrische oven weer bijna niet meer.
Rouwvervoer wordt over het algemeen als grootste vervuiler genoemd. Niet alleen de rouwauto zelf, maar ook de auto’s van de bezoekers worden daarbij meegerekend. Maar juist rouwvervoerders hebben vaak ook hybride of elektrische auto’s.

Resomeren, cryomeren en composteren

Alternatieven voor cremeren en begraven zijn resomeren, cryomeren en composteren. Men doet nog volop onderzoek voor deze alternatieven, vooral in het buitenland. In Nederland wordt in de Tweede Kamer momenteel gesproken over vernieuwing van de uitvaartwet (Wet op de lijkbezorging) en kijkt men ook naar deze andere vormen en verruiming van de wettelijke mogelijkheden hiervoor.
Bij resomeren lost het lichaam op in warm water met kaliumhydroxide. Cryomeren is vriesdrogen, waarna ook een soort as overblijft. Bij composteren ontstaat na enige tijd compost, waarover nabestaanden ook kunnen beschikken. Lees hier meer over in mijn blog over mogelijke alternatieven van cremeren en begraven

Een duurzame uitvaart – wat is er nu mogelijk?

Een milieuvriendelijk, duurzame uitvaart. Wat kan er eigenlijk op dit moment?
Bij een opbaring kan je kiezen voor een natuurlijke opbaring in plaats van het gebruik van een koeling. Meestal is dit heel goed mogelijk. Als er bijvoorbeeld veel vocht in het lichaam van de overledene aanwezig is, kan een koeling wel een langere opbaring bieden. Een natuurlijke opbaring kan bijvoorbeeld met de BIO SAC 200 of door graszoden onder de overledene te plaatsen.
Er zijn verder verschillende eco-uitvaartkisten te koop van hout, karton of ander materiaal. Ook zijn er opbaarmanden van bijvoorbeeld wilgentenen te verkrijgen.

Biologisch afbreekbare kleding en andere milieuvriendelijke mogelijkheden
  • Kleed de overleden in biologisch afbreekbare kleding (hennep, bamboe, wol of linnen). Leg geen metalen voorwerpen bij de overledene. Dit is over het algemeen ook niet toegestaan.
  • Verstuur een rouwkaart per mail of bel mensen op.
  • Als je gebruik maakt van een rouwauto vraag dan naar een hybride of elektrische auto. Rij zo veel mogelijk gezamenlijk naar een uitvaart, ga met het openbaar vervoer of op de fiets.
  • Wil je een gedenkteken plaatsen bij een graf, vraag dan waar het materiaal vandaan komt. Veel steen komt namelijk uit China.
  • Pluk of gebruik bloemen van het seizoen en/of uit de tuin.
  • Maak zo veel mogelijk gebruik van lokale producten.
  • Met eigenlijk niet eens zo veel moeite is er al heel veel mogelijk.

Wilt u / Wil je meer informatie over de mogelijkheden?
Kijk verder op mijn site voor meer informatie of bel of mail gerust.

Amsterdam, 12 december 2019

Meer informatie:

2004 – Artikel ‘Natuurlijke uitvaart is een illusie’ – Cadmium en lood in lichaam

2005: Artikel ‘Milieuaspecten uitvaart’

2014 – Milieueffecten van verschillende uitvaarttechnieken – update van eerder TNO onderzoek

23 juni 2010 – De Volkskrant ‘Duurzame uitvaart: goed voor het milieu tot op het allerlaatst’

16 augustus 2011 – Trouw ‘Begraven is niet slecht voor het milieu’ 

24 mei 2019 – Trouw: ‘Na de dood verder als mest voor de tuin? In de staat Washington kan het binnenkort.’

2 juni 2019 – Site: Het kan wel: vanaf 1 mei 2020 is composteren in de staat Washington toegestaan.

Site met informatie over veraarden, over contact met Meine Erde in Duitsland – waar de deelstaat Sleeswijk-Holstein de eerste plek in Europa is waar humaan composteren mogelijk is als vorm van lijkbezorging. Komt hierdoor de mogelijkheid tot composteren in Nederland dichterbij?

11 december 2019 – NRC: ‘Crematie op zonnestroom in Beesd’ 

Blog over voorbeelden uitvaartkosten 2019

Effect BTW-verhoging op uitvaartkosten

Prijzen 2019 online - uitvaartkosten bijgewerkt (na BTW-verhoging)

Elk jaar is het weer de vraag wanneer begraafplaatsen en crematoria de nieuwe overzichten van hun uitvaartkosten online zetten. Meestal gebeurt dit namelijk pas in februari of maart.
Ik denk dat men dit jaar extra alert is geweest om de uitvaartkosten en prijzen te updaten voor 2019 vanwege de BTW-verhoging.
Nu zijn de meeste componenten van een uitvaart belast met 0% of 21% waardoor de BTW-verhoging op de meeste uitvaartkosten dus geen invloed op heeft.
Bij consumpties zit op een aantal producten wel 6% BTW. Bij vergelijking tussen vorig en dit jaar kan ik echt alleen maar constateren dat de BTW-verhoging door elke begraafplaats op een nette manier is doorgevoerd.

Kopje koffie

Een kopje koffie is denk ik wel de meest gedronken consumptie bij een uitvaart. Wat kost een kopje koffie na de BTW-verhoging?
Het goedkoopste kopje koffie is te krijgen op St. Barbara te krijgen. Zorgvlied volgt daarna en dan respectievelijk De Nieuwe Ooster, en De Nieuwe NoorderWestgaarde (PC Uitvaart) en Begraafplaats Buitenveldert.  De onderlinge verschillen zijn gelijk gebleven.
Waarbij ik graag wil aantekenen dat Zorgvlied voorlopig nog de prijzen van 2018 aanhoudt en de koffie op Begraafplaats Buitenveldert verder gaat dan alleen maar een standaard kopje koffie.

Voorbeelden van facturen voor een uitvaart

Het is altijd even wat werk, maar ik ben ooit begonnen voorbeelden van facturen voor uitvaarten en een algemene indicatie van uitvaartkosten te maken.
Niet alleen om voorbeelden te kunnen geven, maar ook omdat ik zelf nieuwsgierig was hoe het nu zit met onderlinge financiële verschillen. Regelmatig werk ik deze overzichten bij.
Opvallend is dat in 2019 de kosten van algemene graven van DNO en DNN enkele tientjes in prijs zijn verlaagd. De gemeentegrond is zeker goedkoper geworden! Andere prijzen, puur voor het begraven en cremeren zijn nagenoeg gelijk gebleven.
De kosten voor het gebruik van de aula en/of ontvangstkamer zijn soms verhoogd en soms gelijk gebleven.

Afscheidsdienst op locatie

Het is natuurlijk altijd mogelijk om een afscheidsdienst op een andere locatie te laten plaatsvinden.
Indien een crematie plaatsvindt waarbij de nabestaanden niet aanwezig zijn dan geldt een goedkoper tarief. Dit wordt ook wel een technische crematie genoemd. Een dergelijke crematie is wel aan bepaalde tijdstippen gebonden. Natuurlijk gaat dit altijd op afspraak waardoor nabestaanden weten wanneer de crematie plaatsvindt.

Gelijksoortige voorbeelden

Bij het maken van de overzichten probeer ik de verschillende componenten van een uitvaart op de verschillende begraafplaatsen of  gedenkparken (crematoria) zo veel mogelijk op elkaar af te stemmen om zo tot een goed vergelijk te kunnen komen.
Voor begraven betekent dit bijvoorbeeld - naast de kosten voor een graf - de kosten van het grafrecht en de onderhoudskosten; voor een crematie de kosten voor het cremeren.
Daarnaast heb ik bijvoorbeeld een gelijke tijdsduur voor een afscheidsdienst en condoleance en het aantal kaarten aangehouden per voorbeeld. Ook de aanname- of basiskosten van Atente uitvaartbegeleiding is aangepast aan een voorbeeld.

Kostenverschillen tussen crematies en begrafenissen

Over het algemeen komt uit mijn overzicht dat de kosten voor een crematie bij de verschillende crematoria niet eens zo heel veel verschillen. Wel komt er uit naar voren dat een begrafenis op Begraafplaats Buitenveldert en Zorgvlied meestal duurder zijn dan op De Nieuwe Ooster, De Nieuwe Noorder of Westgaarde.
Op mijn site staan de documenten met voorbeelden van crematies en begrafenissen op verschillende gedenkparken en begraafplaatsen.
Onderaan elk voorbeeld is aangegeven waarmee is rekening gehouden, maar het blijven voorbeelden: elke uitvaart ziet er natuurlijk weer anders uit.

Informeren en open werkwijze

Na de eerste bespreking van een uitvaart ontvangt u een begroting die is gebaseerd op uw wensen en zo veel mogelijk is afgestemd op uw budget. Consumpties zijn uiteraard wel altijd op nacalculatie.
Na een paar weken ontvangt u na de uitvaart de eindfactuur en alle rekeningen ter controle en informatie. Tenzij er iets veranderd op uw verzoek, dan komt deze overeen met de begroting.

Amsterdam, 10 januari 2019 

Meer informatie over begraven en cremeren.
Informatie om te downloaden 

- uitvaartwensenboekje,
- kostenindicatie uitvaart (geüdatet),
- kostenvoorbeelden begrafenis (geüdatet)en
- kostenvoorbeelden crematie (geüdatet).

Blog Atente - Over resomeren en andere alternatieven.

Resomeren, cryomeren en composteren.

Over resomeren en andere alternatieven

Meer te kiezen in de toekomst.

Onlangs was in het nieuws dat een meerderheid van de Tweede Kamer resomeren wil toestaan.
Tegenwoordig wil een meerderheid van de mensen zich laten cremeren. Daarom staat men misschien wel open voor deze nieuwe vormen van lijkbezorging, zoals dat officieel heet.

Cremeren zoals we dit nu kennen, werd eigenlijk nog niet eens zo heel lang geleden gelegaliseerd.
In 1913 opende eerste crematorium zijn deuren in Nederland op Begraafplaats en Crematorium Westerveld, maar pas sinds 1955 is cremeren wettelijk toegestaan. Sinds de legalisatie is de keuze voor cremeren gestaag toegenomen.
Cremeren wordt nu algemeen geaccepteerd en een meerderheid van de mensen wil zich laten cremeren.

Wat is resomeren?

Resomeren is een soort cremeren maar volgens onderzoek milieuvriendelijker, daarom noemt men resomeren ook wel bio- of watercrematie.
Bij een resomatie wordt het lichaam van een overledene niet verbrand, maar opgelost in verwarmd water met kaliumhydroxide.
Wat overblijft na vermaling is – net als bij een crematie – as of poeder van de botten.
Net als bij een crematie blijven protheses in tact en haalt men deze uit de as.
De opbrengsten hiervan zullen neem ik aan, ook gedoneerd gaan worden aan het Vaillantfonds.

Meer keuze, veilig voor mens en milieu

Naast de milieuaspecten vinden de voorstanders het vooral belangrijk dat er meer te kiezen is.
Wellicht dat emotie ook meespeelt: water klinkt toch iets vriendelijker dan de vlammen van een oven. Alhoewel het oplossen van een lichaam eigenlijk helemaal niet vriendelijk aandoet.

Opmerkelijk vind ik in ieder geval ook de opmerking in 2010 van de Schotse uitvinder en biochemicus Sandy Sullivan.
Een van de redenen voor zijn zoektocht naar alternatieven voor lijkbezorging is, dat in Groot-Brittannië de grond wordt vervuild door formaldehyde. Tsja, als balseming – zoals daar inderdaad vaak gebeurt – dan is dat inderdaad ook een goede reden.
Nederland kent deze traditie van het balsemen van een overledene niet.
Lichte balseming (thanatopraxie) is pas sinds 2010 toegestaan.

Aandacht voor milieu in de uitvaartbranche 

Tegenwoordig neemt in Groot-Brittannië het aantal balsemingen wel af, heb ik begrepen.
Daarnaast zijn er tegenwoordig ook formaldehyde-vrije produkten op de markt. Deze produkten gebruikt men in Nederland ook meestal bij de thanatopraxie. Maar goed dat is weer een ander onderwerp.
De milieu- en veiligheidsaspecten hebben in Nederland bij de Tweede Kamer de doorslag gegeven om resomeren in de toekomst toe te staan. Hopelijk gaat men de wet breed opstellen, zodat de wet niet iedere keer tekstueel moet worden aangepast na stemming in de Tweede (en Eerste) Kamer. In verschillende landen in de wereld doet men de laatste tijd namelijk onderzoek naar alternatieve wijzen van lijkbezorging.

Alternatieven

Ondertussen kunt u zich alvast voorbereiden op nog andere keuzes: het cryomeren en composteren.
In België en Duitsland is de wetgeving al bijna op aangepast om de optie voor humaan composteren/humusatie/Reerdigung toe te staan.
En o ja, de bouw van de elektrische oven schiet ook al op.
Waar gaat uw voorkeur naaruit?

Amsterdam, 25 juli 2018
Lees ook mijn blog met meer informatie over resormeren/watercremeren van 8 oktober 2021

Informatie op en van het internet
Tijdlijn berichtgeving resomeren:

2010:
Eerste berichtgeving resomeren en milieuaspecten
 Uitvinder resomeren aan het woord (Engelstalig)
2014 / 2015: rapporten:
Rapport TNO over milieuaspecten resomeren
Rapport Rijksoverheid over draagvlak resomeren
Eind 2016:
mail bevolkingsonderzoek in opdracht van Ministerie van Binnenlandse zaken voor onderzoek draagvlak voor resomeren
Januari 2018:
rapport TU Delft 
NOS, berichtgeving en uitleg 
Januari/februari 2018:
Vragen en antwoorden ministerie – officiële bekendmaking overheid 
Juni 2018:
RTL Nieuws bericht over kamermeerderheid

Algemene informatie:

Wat is resomeren en cryomeren
Alternatieven bij uitvaart
Berichtgeving in België over resomeren en composteren
Site met informatie over resomeren (Engelstalig)
Algemene informatie over cryomeren (vriesdrogen)
Informatie over het Vaillantfonds

Cryomeren /Composteren:

Site van de onderzoekers van cryomeren (Engelstalig)
Site van de onderzoekers van composteren (Engelstalig)
Meine Erde – site met informatie over Reerdigung (humaan composteren) (Duitstalig)
Site met informatie over Veraarden (humaan composteren), over contact met Meine Erde in Duitsland – waar de deelstaat Sleeswijk-Holstein de eerste plek in Europa is waar humaan composteren mogelijk is als vorm van lijkbezorging. Komt hierdoor de mogelijkheid tot composteren in Nederland dichterbij?

Elektrische oven:

Berichtgeving RTV-noord over elektrische oven
NOS-bericht over primeur in begrafenisland: elektrisch cremeren